Seksueel misbruik

Gisteravond volgde ik een uitermate boeiende lezing van Dr. Iva Bicanic. Zij is is een Nederlands–Kroatische klinisch psycholoog. Ze is onderzoeker, EMDR-therapeut en hoofd van het Landelijk Psychotraumacentrum van het UMC Utrecht en directeur-bestuurder van het Landelijk Centrum Seksueel Geweld. Bicanic is gespecialiseerd in de behandeling van slachtoffers van seksueel misbruik.

Het is van belang dat we met elkaar meer kennis en openheid krijgen. De inzichten die mij in haar lezing vooral raken, zal ik hier delen en aanvullen vanuit mijn weten.

De complexiteit van seksueel misbruik

Dr. Bicanic wijst erop dat seksueel misbruik vaak plaatsvindt binnen vertrouwensrelaties en dat daders vaak mensen zijn die je kent en vertrouwt. Dit maakt het voor slachtoffers extra moeilijk om voor zichzelf op te komen. Ook komt er een ander licht in de familiekring die de bestaande ordening flink kan opschudden. Oom Kees of mama Inge wordt uit de onschuld gezet en het eerste ongeloof en de ontzetting zal moeten worden gepareerd door het slachtoffer. De impact van schaamte en schuldgevoel is groot. Slachtoffers ervaren deze intense gevoelens, terwijl hen niets te verwijten valt. En dit maakt het moeilijk om over het misbruik te praten en hulp te zoeken. Juist als kinderen jong zijn, hebben ze nog geen taal waarmee ze zich kunnen uitdrukken en nog geen begrip van wat hen is overkomen. Omdat het vaak gaat om een hele goede bekende, die de pleger is, zijn de gevoelens complex. Hoe kun je assertief zijn bij iemand waar je afhankelijk van bent of waar je van houdt? Dat is te veel gevraagd voor een kind, puber of kwetsbaar iemand.

Een geheim dragen

Een geheim moeten dragen, is systemisch iets dat zeer ondermijnend werkt bij de ontwikkeling van een kind. Kinderen geven aan hoe zij het seksueel misbruik geheim hielden:

1. muisstil zijn, onzichtbaar worden
2. niet over praten
3. gewoon doorgaan alsof het niet bestaat
4. extra vrolijk, lachen, lolbroek spelen
5. perfect kind zijn, mij best doen
6. liegen
7. mijn eigen onderbroek wassen/ verstoppen

Het belang van een veilige omgeving

Een veilige omgeving waarin slachtoffers zich gehoord en gesteund voelen, is cruciaal voor het herstelproces. Ouders, andere opvoeders en hulpverleners zouden een manier moeten vinden waarop het bespreekbaar wordt gemaakt, vrij van oordeel en zware emoties. Voor kinderen blijkt de reactie van de ouders belangrijker dan het misbruik zelf. Het nieuwe prentenboekje voor kinderen ‘Charlie, over aanraken en aanzitten‘ is een aanrader. Hierin staan richtsnoeren en zinnen die werken:

• Alles onder jouw kleren is van jou, daar mag niemand ongevraagd aan zitten. Ook papa en mama niet.
• Vertel me er alles over (je vraagt niet naar de details maar naar de gevoelens en je kleurt niet in).
• Wat zul je bang en eenzaam zijn geweest.

Victim blaming

Dr. Bicanic is een uitgesproken criticus van victim blaming. Ze benadrukt dat slachtoffers nooit de schuld mogen krijgen van het misbruik. Een omgeving maar ook de dader die meent dat het slachtoffer het zelf heeft uitgelokt of fijn zou vinden, moet stevig afgewezen worden. Een genitale respons kan bij sommige mensen na seksueel misbruik optreden als een soort automatische reactie op seksuele prikkels. Dit kan verschillende vormen aannemen, zoals:

Verhoogde gevoeligheid: sommige mensen ervaren een verhoogde gevoeligheid in hun genitale gebied, waardoor aanrakingen als pijnlijk of ongemakkelijk kunnen worden ervaren. Verminderde gevoeligheid: anderen kunnen juist een verminderde gevoeligheid ervaren, waardoor ze minder plezier beleven aan seksuele activiteiten. Onvrijwillige reacties: In sommige gevallen kunnen er onvrijwillige seksuele reacties optreden, zoals een erectie of vaginaal nat worden. Schijn bedriegt, het is vaak een onwillekeurige reactie op stress. Het is belangrijk te begrijpen dat deze reacties niet betekenen dat de persoon het misbruik wil of ervan geniet. Ze zijn vaak een gevolg van de complexe manier waarop het brein trauma verwerkt. Deze dubbele boodschap van het lichaam leidt tot gevoelens van schaamte, zelfhaat en walging.

Het web van de drie apen: horen zien praten

Dader, slachtoffer en omgeving zijn nauw met elkaar verbonden en houden elkaar in de greep. Het is systemisch gezien nodig dat iedereen bevestigd wordt in het erbij horen en dat niemand buitengesloten wordt. Het gedrag moet worden veroordeeld, maar de persoon niet. Juist in familieverband en specifieker nog gezinsverband zal er gezocht dienen te worden naar een nieuwe manier van samenleven, waarbij aandacht is voor slachtoffer en dader. De omgeving, de derde partij (‘de aap die niet kijkt’) is van grote betekenis. Er is vaak sprake van doodzwijgen, afwijzing of buiten sluiting, victim blaming, ontkenning en niet geloven, partij kiezen voor de pleger, omstander gedraagt zich als slachtoffer. Openheid van zaken in het familiesysteem met soms blinde loyaliteit, zodat het kind geen kind van de rekening wordt, is belangrijk.

Enkele feiten onderstrepen de impact en doorkruisen onze vooronderstellingen:

• Jongens en mannen ervaren nog meer schaamte en schuld omdat zij worden geacht sterk te zijn. Bovendien is er de zichtbare erectie die dubbele gevoelens oplevert.
• Het meeste misbruik vindt plaats tussen oudere kinderen (pubertijd) en hun jongere broertje of zusje. 
• Ook vrouwen zijn plegers.
• lhbtq+-ers hebben vaker te maken gehad met seksueel misbruik dan cis-gender.
• 1 op de 8 mensen heeft te maken gehad met seksueel misbruik (hetzij als dader, slachtoffer of omstander).
• 85% vindt plaats door iemand die het kind heel goed kent.
• Duur tot onthullen is gemiddeld 3-18 jaar.

De heling van het trauma 

Heling van de impact van seksueel misbruik is gecompliceerd. PTSS helpt in bijna de helft van de gevallen niet. Mogelijk omdat mensen vanuit schaamte en schuldgevoel niet willen/kunnen terugdenken aan de gebeurtenis. Bovendien werkt ons brein gecompliceerd en herhalen gedachten en gedrag zich in seksuele relaties, waardoor het erg lastig blijkt om te kunnen loslaten. Slachtoffers geven zelf aan wat wel werkt:

• affirmaties Ik ben veilig/ er kan mij niks gebeuren
• lieve partner
• verwijzing seksuoloog
• gevoel in kleine stapjes toelaten
• acceptatie
• mijzelf leren kennen op seksueel gebied
• lichaam trainen
• traumagerichte behandeling

 Hiernaast kun je ook denken aan methodes als mindfulness, meditatie, tantra, systeemcoaching en familieopstellingen.

Tenslotte

De tot dan toe grote onbekende in de verstrikking tussen de drie partijen, is wat mij betreft de derde partij, ‘de aap die niet ziet’, de omgeving, die belang heeft bij het handhaven van de status quo, in de familiekring. Steek je hand in eigen boezem waar dat jou betreft. Voor mij geldt persoonlijk dat ik met terugwerkende kracht anders kijk naar de perceptie van een mij dierbare, een dader die bagatalliseerde wat hij het slachtoffer had aangedaan. Ik wist van het misbruik dat in zijn puberteit had plaatsgevonden en zag in zijn geschiedenis hoe slachtoffer dader werd en het patroon van misbruik en trauma doorgaf. Met een grote split in die familie tot gevolg.

En ik wil je op het hart drukken om als dader of slachtoffer niet alleen te blijven, maar deel je verhaal met een vertrouwd iemand of een therapeut.

Stijn

19 november 2024